नेपालजस्तो बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक र बहुधार्मिक मुलुकमा बहुराष्टवादको अवधारणाले ठुलो महत्व राख्छ। यो अवधारणाले जातीय, भाषिक, र सांस्कृतिक विविधतालाई सम्मान र प्रतिनिधित्वको आधार दिन्छ। नेपालमा थुप्रै समुदायहरू, जस्तै थारु, मधेसी, मगर, लिम्बु, नेवार, र अन्य समुदायले आफ्नो छुट्टै सांस्कृतिक पहिचान र स्वायत्तताको माग गरेका छन्। यस्तो अवस्थामा, बहुराष्टवादको समर्थनले तिनीहरूको सांस्कृतिक र सामाजिक पहिचानलाई संस्थागत रूपमा सुरक्षित राख्न मद्दत गर्दछ। बहुराष्टवादले नेपालजस्तो संघीय देशमा जातीय / समुदाय / समूहहरूको अधिकार र पहिचानलाई बलियो बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। यो केवल सामाजिक न्यायको कुरा होइन, बरु सशक्त प्रतिनिधित्वको माध्यम पनि हो। यसले राज्य र समाजको संरचनालाई विविधतालाई स्वीकार गर्ने र समावेशी बनाउने दिशामा लैजान्छ। यदि कुनै समुदायलाई आफ्नो पहिचान, भाषा, र परम्परा प्रकट गर्न अवरोध गरिन्छ भने, तिनीहरूमा असन्तुष्टि र विद्रोह बढ्न सक्छ। यस कारण, बहुराष्टवादले मुलुकलाई न्यायपूर्ण र दीर्घकालीन शान्तितर्फ लैजान सक्छ।
त्यस्तै, एकात्मक प्रणालीको आलोचना गर्दा, यसको मूलभूत कमजोरीहरू देख्न सकिन्छ। नेपालमा लामो समयसम्म एकात्मक प्रणालीले एउटै भाषा, संस्कृति, र धर्मलाई प्राथमिकता दिँदै अन्य समुदायहरूलाई राज्यको परिधिभित्र राख्न असफल भएको छ। “एक भाषा, एक पोशाक, एक संस्कृति” जस्ता सोचले देशका बहुसंख्यक जातीय समूहहरूको अस्तित्वलाई हाशियामा राखेको छ। यस्तो प्रणालीले पहाडी क्षेत्रको संस्कृति र भाषा (नेपाली) लाई एकमात्र राष्ट्रिय पहिचानको रूपमा थोपरेर मधेसी, थारु, आदिवासी, जनजाति, र अन्य समुदायहरूको सांस्कृतिक अधिकारलाई दबाएको छ।
एकात्मक प्रणालीले गर्दा सधैं राज्यको शक्ति केन्द्र केही सीमित क्षेत्र र जातीय समूहहरूसम्म मात्र सीमित भयो। यसले शोषण, विभेद, र सामाजिक असन्तुलनलाई बढावा दियो। यो प्रणालीले नेपालको बहुजातीय र बहुभाषिक संरचनालाई बेवास्ता गर्दै विभाजनकारी मानसिकता उत्पन्न गर्यो।
नेपालमा भाषा, धर्म, पोशाक र खानाको विविधता मात्र सांस्कृतिक सम्पदा नभएर राष्ट्रिय गौरवको विषय हो। तर, एकात्मक प्रणालीले यी विविधतालाई पहिचान दिन असफल भएको छ। यस्तो प्रणालीले देशलाई केवल “एक” पहिचानमा बाँध्न खोजेर बहुसंख्यक समुदायहरूलाई उपेक्षा गरेको छ।
त्यसकारण, बहुराष्टवादको अवधारणाले समग्र समुदायहरूको प्रतिनिधित्व, समानता, र पहिचान सुनिश्चित गरेर नेपालजस्तो विविधतायुक्त देशलाई बलियो बनाउने आधार प्रदान गर्दछ। एकात्मक प्रणालीको सट्टामा संघीयता र बहुराष्टवादको मिश्रित प्रणालीले मात्र देशभित्रको विविधतालाई सम्मान गर्दै दीर्घकालीन विकास र स्थायित्वको मार्ग तय गर्न सक्छ।
